در دل کوهستان برای کوهستان بمانیم

کوه ها، جاذبه های دور دست و قد بلند زمین ما، آنقدر مهم هستند که در کنار همه جاذبه های زمینی، با حساسیتی بیشتر آنچه در آنهاست را بررسی کنیم و درباره آن حرف بزنیم و برنامه هایی را منحصر به کوهستان ها هماهنگ کنیم. کوهستان، جغرافیایی متفاوت و زیبا دارد که سرچشمه همه رودهای بزرگ و منشا نیمی از آب های شیرین جهان و زیستگاه گونه های بی شمار گیاهی و جانوری است.  از این رو آنهایی که به این اکوسیستم مهم اهمیت می دهند، در سال ۲۰۰۲ برای کوه ها بزرگداشتی بین المللی برگزار کردند و در ادامه هم مجمع عمومی سازمان ملل متحد در پنجاه و هفتمین جلسه خود در ژانویه ۲۰۰۳، روز ۱۱ دسامبر (۲۰ آذر) را به عنوان روز جهانی کوهستان تعیین کرد. همچنین ۱۹ سپتامبر (۲۸ شهریور) به عنوان روز جهانی حفظ محیط زیست کوهستان نامگذاری شده و هر سال، این روز، با محورهایی متفاوت مورد استقبال قرار می گیرد. سازمان ملل، مسئولیت هماهنگی این روز را به عهده سازمان فائو گذاشته و این مجموعه هر سال با تعیین یک موضوع، از کشور های کوهستانی و اعضای مشارکت برای کوه ها (MP) دعوت می کند تا با اجرای آیین های ویژه نظیر گردهمایی و  اجرای برنامه های کوهنوردی، در بزرگداشت این روز و تاکید هر چه بیشتر بر اهمیت و نقش کوهستان بکوشند. برای کوهستان، نمادی طراحی کرده اند که درآن سه مثلث متساوی الاضلاع روی یک خط افقی قرار دارد که نماد نشان از یخ و برف، منابع طبیعی و سرسبزی و محصولات است.

آنچه نفس کوهستان را به شماره می اندازد

این منبع آرامش و حیات و زیبایی، در مناطق مختلف به انحای گوناگون در معرض آسیب های کوتاه و بلند مدت قرار دارد؛ آسیب هایی که شاید به نظر جدی باشند؛ اما در بلند مدت صدمه جبران ناپذیری را وارد می کنند. کوهستان در فصول مختلف، محل چَرای دام است و همین چَرای بدون برنامه و افسارگسیخته، یکی از تهدیدهای اساسی در تخریب محیط زیست کوهستان به شمار می رود که بیش از هر عامل دیگری، به تخریب کوه ها دامن زده است، به طوری که اکنون کمتر محیط کوهستانی در کشور یافت می شود که از تخریب های ناشی از چَرای دام در امان مانده باشد. تخریب پوشش گیاهی کوهستان و فرسایش خاک ناشی از چرای دام، به اندازه ای است که در اغلب محیط های کوهستانی که تا ۱۰سال پیش پوشیده از گیاه بود، فقط خاک لخت باقی مانده است. این روند در کشور ما همانند بسیاری از نقاط جهان در سطحی نگران کننده ادامه دارد و در سفر به استان های غربی و شمال غربی کشور متوجه از میان رفتن جنگل های دامنه کوهستان و تبدیل شدن آنها به زمین های کشاورزی و مرتع می شویم.

در عین حال، جاده سازی و عملیات عمرانی برای بهره برداری از منابع طبیعی و یا عبور از آنها، به شکلی عمده از سوی سازمان های دولتی، بخش خصوصی و مردم ادامه دارد، ضمن اینکه خشکسالی و کمبود منابع آبی یکی دیگر از زمینه های کم آبی در کوهستان شده است. کوهستان، منبع آبی پایین دست خود است؛ اما با مدیریت نادرست منابع آبی و بهره برداری های افسارگسیخته، بسیاری از این منابع آبی به مرز صفر نزدیک شده اند. به این عوامل باید ساخت و ساز، معدن کاوی، تبدیل شدن به محل دپوی زباله و نفوذ شیرابه به آب های زیرزمینی و البته گردشگری ناسالم را هم باید اضافه کرد. در سال های اخیر، در کشورخودمان با افزایش گردشگری، انواع برنامه های طبیعت گردی اجرا می شود که به جای کمک به حفظ طبیعت کوهستان، به تخریب زودتر آن کمک می کند. برنامه های گردشی آفرود، تور رنگ و انواع کمپینگ در طبیعت کوهستان، به عوامل تهدید کننده اصلی تبدیل شده اند. جدا از این موارد، در سال های اخیر موارد زیادی از آتش سوزی های عمده در ارتفاعات جنگی شمال و غرب کشور را شاهد هستیم که بسیاری، دلایل آن را اهداف اقتصادی ناشی از تخریب جنگل ها می دانند که این آتش سوزی های مداوم، محیط زیست کوهستان را دگرگون می کند و گاه به طور کامل از بین می برد. کوهستان به عنوان مادر بسیاری از نعمت ها در دهه های اخیر، تحت فشار تغییرات اقلیمی، گرسنگی و مهاجرت ها قرار گرفته و حضور یا عدم حضور انسان ها، نفس این بخش از زمین را به شماره انداخته است.

نجات کوهستان، نجات خودمان است

ممکن است منفعت کوهستان و محیط زیست آن برای همه اقشار مردم باشد، اما معدود اقشاری هستند، همانند محیط بانان و کوهنوردان، که فرصت همراهی با طبیعت کوهستان را بیشتر دارند، از این رو انتظاری که از این گروه می رود، بیشتراست. کوهنوردان و طبیعت گردها برای بهره مندی از محیط طبیعی، خود را مقید به محیط کوهستان و کاهش عوامل مخرب آن می دانند. به همین دلیل، به شیوه ها و روش های آموزش کلامی یا اقدام های تشویقی در جامعه اقدام کرده و تورهای شلوغ و آسیب رسان به طبیعت کوهستان را اجرا نمی کنند، حتی اگر دیگران اشتباه یا تخریبی داشته بـاشــنـد، کـوهـنـورد و طبیعت گرد، مانند یک محیط بان مسئول، مراقب است و تذکر لازم را می دهد و گاه خود دست به جبران می زند.

ایران ما به سبب تنوع آب و هوایی که از آن سراغ داریم، ارتفاعات و دامنه های کوهستانی با پوشش گیاهی زیاد و متنوعی دارد. ارتفاعات کوهستانی که محل زندگی و معیشت بخش زیادی از روستاییان و عشایر و در عین حال موعودگاه بسیاری از علاقه مندان به کوهستان است. سازمان جهانی فائو، تاکنون بارها بر اهمیت حمایت از روستاییان کوهستان و سایر بهره مندان از کوهستان تاکید کرده تا در این همزیستی، کمترین آسیب به کوهستان وارد شود. کوهستان ها نه تنها منبع اصلی آب و مقاومت در مناطق خشک هستند، بلکه درباره ایران، میزبان تنوع زیستی گسترده و مأمن گونه های گیاهی منحصر به فرد و حتی «گونه های نادر» است.

در حال حاضر، گروه های زیادی از تیم های کوهنوردی و طبیعت گردی، دامنه های ارتفاعات البرز یا زاگرس را در فصول مختلف انتخاب می کنند و سفر به قلل ۳ هزار و ۴ هزار متری به بالا، به یکی از تفریحات اصلی آنها تبدیل شده است. بسیاری از کارکنان صنعت نفت در زیرمجموعه های مختلف به شکل تیمی، انواع قلل زیبا و معروف را فتح کرده اند و وقتی درباره اهمیت کوهستان صحبت می کنیم، بیشتر از هر مخاطبی اهمیت این موضوع را درک می کنند و به عنوان حافظ کوهستان، در دل آن جای می گیرند.

بنابراین شاید لازم باشد به مناسبت این روز، یکبار دیگر درباره محیط زیست کوهستانی شهر یا استان مان بازاندیشی کنیم؛ اینکه چقدر درباره این جاذبه مهم و حیاتی می دانیم و آیا می توان بیشتر از آن لذت برد و کمترین آسیب را به آن وارد کرد؟ دماوند، بینالود، تفتان، درفک، سبلان زیبا و تمام قله های دور از دسترس، حیاتی مستقل از ما ندارند و باید مراقب آنها باشیم.

وظیفه ما در قبال محیط زیست کوهستان چیست؟

آدم‌هایی که در بالا و پایین‌های زندگی وا نمی‌دهند، در نظر ما «مثل کوه محکم اند»؛ وقتی می‌خواهیم خیال کسی را بابت حضور و حمایت مان راحت کنیم، می‌گوییم «مثل کوه پشتتم». اگر بخواهیم کاری را شاق و بعید جلوه بدهیم، یاد «فرهاد کوهکن» می‌افتیم، اما حالا وضع فرق کرده است. کوه‌ها انگار خیلی هم محکم و قوی نیستند و کندن و ویران کردن شان کار چندان شاقی نیست، شاید هم زور بشر بیشتر شده است که کوه را می‌برد و می‌تراشد و بیمار و بی‌رمق رها می‌کند.

یکی در دل کوه جاده می‌سازد، یکی ویلا؛ یکی در جست و جوی سنگ قیمتی و گیاه کمیاب، خاکش را می‌روبد و دیگری صافش می‌کند تا تفریحگاه علم کند. عده‌ای بین کوهستان و زباله‌دانی فرقی نمی‌بینند و برای عده‌ای دیگر کوه، شکارگاهی است و گونه‌های جانوری‌اش، سیبل‌های متحرکی که زدن و کشتن و خوردن شان اسباب سرگرمی است. خلاصه هرکس طلبی از کوه دارد هر طور که شده وصولش می‌کند. امروز یعنی ۱۹ سپتامبر به مناسبت روز جهانی حفاظت از محیط زیست کوهستان به خودمان یادآوری می‌کنیم که چرا اجازه نداریم به حریم کوه‌ها تعرض کنیم و چه وظیفه‌ای در قبال‌شان داریم تا همچنان بالنده و آزاد بمانند، نه افتاده و زمین‌گیر.

حامیان سلامت و ایمنی نیروی کار

حفاظت از کوهستان در کوهستان گردی

ما در برابر محیط پیرامون مان مسئول هستیم؛ درست است که یک عده اسم و رسم‌شان «مسئول» است و بابتش حقوق می‌گیرند و گاهی هیچ کاری نمی‌کنند، اما این قضیه مسئولیت را از ما ساقط نمی‌کند. در ادامه در مطلبی با عنوان «اعداد در باره کوهستان چه می‌گویند؟» راجع به اهمیت و نقش مستقیم کوه‌ها در زندگی انسانی خواهیم گفت، اما این تنها یک وجه ماجراست؛ کوه‌ها زیستگاه گونه‌های جانوری و گیاهی بسیاری هستند و ما حتی اگر پای خودمان هم درمیان نباشد، اجازه نداریم با تعرض به کوه، حیات موجودات دیگر را به خطر بیندازیم. شاید فکر کنید مخاطب این پرونده شما نیستید، چون نه کوه‌خواری می‌کنید، نه شکار می‌روید و نه تا حالا شعله کبریت و فندک تان، باعث آتش سوزی‌های کوهستان‌ها شده است. خب البته بابت این چیز‌ها باید به خودتان تبریک بگویید، اما شما هنوز هم در برابر کوه‌ها مسئول اید؛ اگر اهل کمپ زدن در ارتفاعات هستید، اگر به طور حرفه‌ای یا آماتور کوهنوردی می‌کنید و اگر در اطراف تان کسانی دارند به کوه‌ها آسیب می‌رسانند، خب چه کار می‌شود کرد؟

اگر کوهنوردی می‌کنید…

باید بدانید که هر کوه، ظرفیت پذیرش گردشگر مشخصی دارد که اگر از آن تجاوز شود، کوبیدگی و فرسایش خاک را به دنبال خواهد داشت. برنامه‌های کوهنوردی عموما یک روز آخر هفته را برای گردش انتخاب می‌کنند و سیل کوهنوردان بی توجه به آن که کوه اصلا ظرفیت چنین جمعیتی را ندارد، روانه قله می‌شوند.

حتما از کوهنورد‌های با تجربه شنیده‌اید که بهتر است در مسیر‌های پاکوب حرکت کنید و شاید در توضیح برای‌تان گفته باشند که این ملاحظه برای حفظ ایمنی خودتان ضروری است. اما ماجراجو‌ها و کله شق‌ها گوش‌شان به این حرف‌ها بدهکار نیست و ترجیح می‌دهند مسیر‌های میان‌بر و راه‌های تازه را امتحان کنند، چون به جرئت و جسارت خودشان اطمینان دارند؛ خب لازم است بدانید که این کار یک تصمیم شخصی نیست بلکه باعث از بین رفتن پوشش گیاهی و فرسایش خاک در نقاط بیشتری از کوه می‌شود.

کسی هست که نداند جا گذاشتن زباله در طبیعت به هیچ وجه مجاز نیست؟ خب گرچه این موضوع بدیهی به نظر می‌رسد باز هم کوه‌ها مملو از زباله‌اند. البته کوهنورد‌های حرفه‌ای معمولا نه تن‌ها زباله نمی‌ریزند که در قالب گروه‌های داوطلب، رد خودخواهی دیگران را هم پاک می‌کنند. اما نکته مهمی که شاید درباره زباله ندانید این است که حتی پسماند‌های تجزیه پذیری مثل باقی مانده غذا و پوست میوه هم باعث آلودگی می‌شوند و تجزیه کامل‌شان گر چه از موادی مثل پلاستیک سریع‌تر انجام می‌شود، اما باز زمان می‌برد پس به خیال آن که این مواد به کود تبدیل خواهند شد، در طبیعت رهای‌شان نکنید.

گیاهانی که روی کوه می‌رویند، قرار نیست با ما روی زمین آورده شوند، به چند دلیل؛ وقتی گیاهان کوهی را می‌چینیم، فرصت گلدهی و گرده‌افشانی را از آن‌ها می‌گیریم و باعث انقراض شان می‌شویم. گیاهان در ارتفاعات با جذب شدن آب در خاک، جلوی جاری شدن آب و سیلاب را می‌گیرند پس در نهایت دود زمینی که لخت می‌شود، توی چشم خودمان می‌رود. نکته مهم دیگر آن که بسیاری از این گیاهان، خوراک گونه‌های جانوری هستند و چیدن و سوزاندن شان، زندگی این حیوانات را به خطر می‌اندازد.

در ارتفاعات پرتردد، پناهگاه‌هایی ساخته می‌شود که ظاهرا اقدامی برای تأمین آسایش و امنیت کوهنوردان است، اما به دلیل استفاده از مصالح ناسازگار با محیط زیست در آن‌ها عملا باعث آسیب به کوهستان می‌شوند. غیر از مصالح، اصولا برپایی این نوع پناهگاه‌ها مصداق ساخت و ساز در کوه‌هاست که آلودگی صوتی و زیست محیطی را در پی دارد. شما به عنوان یک کوهنورد و به عنوان کسی که در سرمایه ملی کوهستان سهمی دارید، باید مراجع مربوط را وادار کنید تا در برابر کوچک‌ترین اقدامی در ارتفاعات پاسخ‌گو باشند و به جای تخریب طبیعت، کمپ‌های موقتی و فصلی بر پا کنند.

اگر در کوه کمپ می‌زنید…

پر واضح است که نکات پیش گفته درباره کمپر‌ها هم صدق می‌کند، اما این گروه دوم، چون نسبت به کوهنوردی تفریحی زمان بیشتری را در طبیعت می‌مانند، باید حواس‌شان به چیز‌های بیشتری باشد؛ از جمله به توالت رفتن در ارتفاعات! بعضی‌ها معتقدند مدفوع انسانی درحکم کود نه تن‌ها برای طبیعت ضرری ندارد که اتفاقا مفید هم هست، اما این تصور اشتباه است. باران، باکتری‌های مدفوع را به جریان‌های آب مثل رودخانه‌ها منتقل می‌کند و بیماری‌های عفونی از طریق مدفوع انسان به راحتی شیوع می‌یابد. پس اگر در نزدیکی نهری کمپ زده‌اید – که از لحاظ ایمنی تصمیم اشتباهی است- برای اجابت مزاج دست کم ۷۰ متر از آن فاصله بگیرید و حفره‌ای به عمق ۱۵ تا ۲۰ سانتی‌متر ایجاد کنید تا مدفوع در آن دفن شود. دست‌های‌تان را در جریان آب نشویید و درعوض از ژل ضد عفونی‌کننده استفاده کنید.

مدام می‌شنویم که نباید در طبیعت آتش روشن کرد، اما همچنان در کوه‌ها و جنگل‌ها و دشت‌ها آتش برپا می‌شود. خب دست کم چطور آتش روشن کردن را یاد بگیریم. اگر در کوه یا هر جای دیگری کمپ می‌زنید، با خودتان منقل ببرید. اگر فراموش کردید، با چند تا سنگ روی قسمتی از زمین که گیاهی بر آن نروییده است، اجاقی بسازید و آتش را در آن شعله‌ور کنید. هیزم آتش‌تان را از چوب‌های خشک افتاده روی زمین فراهم کنید و شاخه درختان را نشکنید.

اگر به حیوانی برخوردید، به او نزدیک نشوید؛ لمسش نکنید و غذا به او ندهید حتی اگر به نظرتان رسید «وای چه پرنده بامزه‌ای!». حیوانات در طبیعت برای غذا پیدا کردن نه تن‌ها به کمک انسان نیاز ندارند که اتفاقا این کار می‌تواند به آن‌ها آسیب برساند؛ هم به دلیل نوع غذایی که ما مصرف می‌کنیم و برای معده حیوانات مناسب نیست و هم به این دلیل که اگر حیوان به غذای دستی عادت کند، توانایی شکار و ادامه حیاتش مختل می‌شود.

ایجاد سر و صدا در کوهستان، نظم طبیعی آن را برهم می‌زند و در زمره انواع آلودگی طبقه‌بندی می‌شود. پس همان طور که آب و خاک کوه نباید آلوده شود، آلودگی صوتی و نوری هم مجاز نیست و بر اکوسیستم تأثیر منفی می‌گذارد. اگر بچه‌ها را با خودتان به کمپ می‌برید، لازم است پیش از سفر حتما همه این نکات را به آن‌ها آموزش بدهید و اگر حیوان خانگی همراهتان است، باید حواس‌تان را چندین برابر بیشتر جمع کنید تا رفتارش آسیبی به محیط کوهستان نزند.

به همان اندازه که چیدن گیاهان کوهی بین گروهی از کوهنورد‌ها طبیعی و رایج است، یادگاری برداشتن از طبیعت هم به عادت بعضی از کمپر‌ها تبدیل شده است. هر آن چه که در محیط کوهستان وجود دارد، متعلق به همان محیط است و شما نباید آن را بردارید یا حتی جابه‌جا کنید. هیچ گیاهی حتی میوه کاج که به نظر عده‌ای وسیله‌ای ضروری برای تزیین خانه است و هیچ حیوانی حتی حشره کوچک خوش‌رنگی که می‌تواند کلکسیون حشرات‌تان را جذاب‌تر کند و هیچ جزء دیگری از طبیعت حتی یک تکه سنگ نباید توی کوله شما جا خوش کند.

اگر شاهد کوه خواری هستید…

اگر کوهنوردی، تفریح محبوب تان نیست و برای تعطیلات تان برنامه‌هایی غیر از کمپ زدن دارید، باز هم کوه‌ها به توجه و کمک شما نیاز دارند. اصل ۴۵ قانون اساسی می‌گوید «معادن، دریاها، دریاچه‌ها، رودخانه‌ها و سایر آب های عمومی، کوه‌ها، دره‌ها، جنگل‌ها، نیزار‌ها و بیشه‌های طبیعی، ثروت عمومی به حساب می‌آیند و طبق مصالح عامه باید نسبت به آن‌ها عمل شود». خب واضح است که کوه خواری و آواره کردن گونه‌های حیوانی و از بین بردن گونه‌های جانوری کوهستان‌ها و تحمیل تبعات زیست محیطی به زندگی امروز ما و نسل آینده، با مصلحت عمومی منافات دارد.

حالا که می‌دانیم هر نوع دست درازی به طبیعت از جمله کوه‌ها، تصرف عدوانی به شمار می‌رود، موظف هستیم در صورت مواجهه با این رفتار، فارغ از این که چه کسی و چه نهادی و با چه میزان برخورداری از قدرت مشغول انجامش است، آن را گزارش بدهیم حتی اگر ته دل‌مان بدانیم زور ما به گردن کلفت‌های کوه‌خوار نمی‌رسد. ما به هر حال باید تلاش‌مان را بکنیم و خب در مواردی گزارش‌های مردمی و پیگیری‌های متعدد توانسته است پروژه‌های آسیب‌رسان به طبیعت را متوقف کند یا دست کم جلوی صدمه‌های احتمالی آینده را بگیرد.

مصادیق کوه خواری، مشخص هستند و در همین پرونده هم به اختصار به آن‌ها اشاره کرده‌ایم. با این حال یادآوری‌اش بی‌فایده نیست؛ هر نوع تغییر کاربری در تپه‌ها و کوه‌ها معادل کوه خواری است. ساخت جاده، تله کابین، تفرجگاه، فرودگاه، رستوران و مجتمع‌های مسکونی در ارتفاعات، نمونه‌های رایج کوه خواری است که روز به روز هم بیشتر می‌شوند و به نظر نمی‌رسد جز در حوزه حرف، تصمیمی برای مبارزه با آن وجود داشته باشد. با این حال نهادی که به عنوان متولی کوه‌ها معرفی شده، سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری است؛ گر چه به گفته مدیرکل دفتر آموزش و مشارکت‌های مردمی سازمان حفاظت از محیط زیست، در این سازمان بخش مجزایی برای کوه‌ها و آمار مدونی درباره میزان کوه خواری وجود ندارد. خب در چنین شرایطی احساس مسئولیت کردن در برابر کوه‌ها کار آسانی نیست، ولی دقیقا به همین دلیل است که کوه‌ها بیشتر از هر زمان دیگری نیاز دارند کسی مثل کوه پشت‌شان بایستد! پس این شما و این هم شماره سامانه سازمان جنگل‌ها که موظف به پاسخ‌گویی است: ۱۵۰۴.

از آن جایی که کار از محکم کاری عیب نمی‌کند، بهتر است راه‌های دیگری هم برای پیگیری و گزارش کوه خواری پیدا کنیم. سال گذشته معاون وزیر راه و شهرسازی از راه افتادن سامانه‌ای با شماره ۱۶۵۶ خبر داد که کارش رسیدگی به گزارش‌های مربوط به تصرف زمین‌های ملی است. خب با توجه به این که نه «کوه خواری»، تعریف حقوقی مشخصی دارد و نه در «زمین خواری» قید شده است که ارتفاعات جزو «زمین» محسوب نمی‌شوند، این سامانه هم موظف است گزارش‌های مردمی درباره تصرف در کوهستان‌ها را پیگیری کند. سازمان منابع طبیعی و شهرداری‌ها هم از دیگر موسساتی هستند که باید به ما پاسخ بدهند چرا مرز بین کوه و دریا و خیابان و شهر و روستا درحال مخدوش شدن است و چرا سهم ما از زمین و آسمان مدام کمتر و کمتر می‌شود.

خب حالا که با کوه ها، اهمیت و مشکلات شان آشنا شدید، به اندازه کافی آماده هستید که یک خبر بد بهتان بدهیم و یک خبر خوب. هر دو خبر را عینا از زبان مدیر انجمن حفظ محیط کوهستان نقل می‌کنیم: «دبیرکل سازمان ملل موظف است هر دوسال یک بار گزارشی از وضعیت کوهستان‌های کشور‌های کوهستانی را به مجمع عمومی این سازمان ارائه دهد که این نشان دهنده اهمیت کوهستان و حفاظت از آن است» و خبر بد آن که «در ایران با وجود این که تخریب شدیدی در کوه‌ها داریم، اما اقدامات خاصی از سوی دستگاه‌های دولتی نمی‌بینیم و اگر هم کاری تاکنون صورت گرفته، از سوی نهاد‌های غیردولتی بوده است». حالا اهمیت احساس تکلیف ما برای محافظت از کوه‌ها بیشتر معلوم می‌شود؛ کوه‌های سربلند و بی‌پناهی که قرار بود پناهگاهی امن در کره زمین باشند، اما ما مستقیم یا غیرمستقیم به آن‌ها آسیب زدیم و حالا وقت جبران است.

انتهای پیام/