هفدهمین نشست از سلسله نشستهای تخصصی در حوزه مدیریت بحران با موضوع «مدیریت خطر فرونشست زمین» در قالب نشستهای ویژه مخاطرات اولویتدار کشور به همت پژوهشکده سوانح طبیعی و کرسی یونسکو در مدیریت بلایای طبیعی در روز دوشنبه مورخ ۱۵ آذرماه ۱۴۰۰ با حضور بالغ بر ۳۰۰ نفر از اساتید و علاقهمندان به این حوزه برگزار شد.
در این نشست که به دلیل شرایط حال حاضر کشور و برای رعایت فاصلهگذاری اجتماعی، به صورت برخط برگزار شد، رضا شهبازی مدیرکل مخاطرات سازمان زمینشناسی و اکتشافاتمعدنی، معصومه آمیغپی رئیس اداره ترازیابی دقیق و تداخلسنجی راداری سازمان نقشهبرداری کشور، علی بیتاللهی مدیر بخش زلزله و خطرپذیری مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی و منصور شیشهفروش مدیر کل بحران استان اصفهان به ارائه بحث پرداختند.
پدیده فرونشست به نوعی زمینلرزه خاموش تلقی میشود
رضا شهبازی تصریح کرد: تاکنون دادهها و اطلاعات متعددی در سالهای اخیر تهیه و در اواخر دهه ۹۰ نیز دادههای مهندسی بازتولید گشتهاند. بر همین اساس ضروری است تا از تولید دادهها به سمت تهیه و تدوین ضوابط و آئیننامهها حرکت کرده و اقدامات اجرایی در راستای مدیریت و حل چالش پدیده فرونشست در کشور انجام دهیم.
در این نشست آنلاین، رضا شهبازی مدیرکل مخاطرات سازمان زمینشناسی و اکتشافاتمعدنی کشور پیرامون تاریخچه فرونشست زمین در ایران با تأکید بر فعالیتهای سازمان زمینشناسی در دهههای اخیر به ارائه بحث پرداخت.
رضا شهبازی، مدیرکل دفتر مخاطرات در ابتدا پدیده فرونشست را جابهجایی عمودی حجم وسیعی از ذرات زمین که در محور قائم به سمت پایین حرکت میکنند، دانست و بیان داشت که پدیده فرونشست حرکتی بسیار بطئی است که در دشت های ریزدانه رخ داده و هنگامی که حرکت تودهای از ذرات سطح زمین به صورت آنی و ناگهانی در یک محدوده رخ میدهد، ما با پدیده فروچاله و یا فروریزش مواجه میشویم.
شهبازی بیان داشت که فرونشست ارتباط بسیار مستقیمی با بهرهبرداری بیرویه با منابع آب زیرزمینی دارد که به معنای عدم تعادل میان بهرهبرداری از آبهای زیرزمینی و میزان تغذیه آبخوانها است و در نتیجه این عدم تعادل، ذرات رسوبی آبخوان با فشردگی روبه رو شده و در برخی از نواحی در سطح زمین آثار خود را از جمله ایجاد درزها، شکافها، جابهجایی سازهها و مانند آن نشان میدهد.
ایشان تصریح کرد: در نتیجه این فشردگی، آبخوان از دست خواهد رفت و به بیان کلی میتوان از پدیده فرونشست بهعنوان مرگ آبخوان یاد کرد. وی در ادامه گفت که این پدیده به نوعی زمینلرزه خاموش تلقی میشود که از جهت تغییر در ساختار پی سازهها، مقاومت سازهها از حالت طبیعی خود خارج شده و سازه را نسبت به مخاطرات بعدی آسیبپذیرتر خواهد ساخت.
ایشان در ادامه اشاره کرد که پدیده فرونشست درواقع مخاطرهای است که در اثر برهمکنش سو مدیریت منابع آبی، خشکسالیها و تغییرات اقلیمی نمود و بروز مییابد. شهبازی بیان داشت که دهه ۴۰ و همزمان با ورود موتورپمپ به کشور را میتوان سرآغاز مخاطره فرونشست در کشور دانست و از اوایل دهه ۸۰ این مفهوم از حالت مطالعه و پژوهش خارجشده و وارد ادبیات اداری کشور ما گردید.
شهبازی تصریح کرد که در اوایل دهه ۸۰، سازمان نقشهبرداری در بنچمارکهای خود با اعداد و ارقام نامتعارفی روبهرو شد و طی این بررسیها و به اشتراکگذاری مطالعات خود با سازمان زمینشناسی، مواجهشدن کشور با پدیده فرونشست تأیید گردید و بیان شد که محدوده پیرامونی شهرها، زیرساختها و دشتهای کشور با این پدیده مواجه گشتهاند. ایشان اضافه کرد که تشدید خشکسالی در کشور بهویژه در سالهای اخیر سوء مدیریت منابع آبی را نمایانتر کرده و پدیده فرونشست درنتیجه این سوء مدیریت نمود بیشتری یافته است.
در ادامه این نشست آنلاین، مدیرکل مخاطرات سازمان زمینشناسی و اکتشافاتمعدنی کشور گفت: در اواسط دهه ۸۰، کمیته ملی بررسی فرونشست تشکیل و سازمان زمینشناسی متولی این امر تعیین شد و دستگاههای متعددی شروع به بررسی و ارزیابی این مخاطره کرده و درنتیجه این پایش و ارزیابی سراسری، در سال ۱۳۹۳ شورای عالی آب مصوبهای را اعلام و درنتیجه این مصوبه، طرح احیاء و تعادل بخشی منابع آبی و مدیریت فرونشست تعیین گردید. این مصوبه متشکل از پروژههای متعددی بوده و ۶۰۹ پهنه کشور در آن مطالعه گردیدند و مقرر گردید سازمان ملی زمینشناسی مطالعه پدیده فرونشست را در کشور آغاز کند.
شهبازی در ارتباط با اقدامات صورت گرفته در بررسی و مدیریت پدیده فرونشست در کشور اشاره داشت که در سال ۱۳۹۵، نقشه پهنهبندی ملی پتانسیل مخاطره فرونشست باهدف نشان دادن چشمانداز این پدیده در دشتهای ریزدانهای که برخوردار از آبهای شیرین هستند توسط سازمان زمینشناسی تهیه گردید. ایشان در ادامه بیان داشت که در سال ۱۳۹۸ نیز دشتهای مستعد این پدیده مجدداً بررسی و افزایش بیرویه منابع آبی بهویژه در استانهای مرکزی و نواحی خشک کشور و همچنین گسترش حفر چاههای مجاز و غیرمجاز نیز اثبات گردید و درنهایت با مقایسه نقشههای تهیهشده و پایش و ارزیابی پدیده فرونشست در کشور در سال ۹۸-۹۵ حاکی از دو برابر شدن پهنههای درگیر این پدیده درسال ۱۳۹۸ نسبت به سال ۱۳۹۵ بوده است. همچنین در طی این زمان کشور بخش زیادی از آبخوانهای خود را از دست داده و فرونشست از دشتهای باز کشور به سمت دشتهای میانکوهی حرکت کرده است و دشتهای میانکوهی کشور بهشدت درگیر این پدیده شدهاند.
رضا شهبازی در جمعبندی مطالب خود بر ضرورت ساماندهی مدیریت منابع آبی کشور تأکید کرد و بیان نمود که درگیر شدن مستقیم متولیان منابع آبی در کشور انکارناپذیر است و ارائه پیشنهاد تشکیل ستاد ملی پدیده فرونشست در ذیل شورای عالی آب از اقدامات صورت گرفته در همین راستا است. شهبازی در پایان این نکته را تصریح کرد که تاکنون دادهها و اطلاعات متعددی در سالهای اخیر تهیه و در اواخر دهه ۹۰ نیز دادههای مهندسی بازتولید گشتهاند. بر همین اساس ضروری است تا از تولید دادهها به سمت تهیه و تدوین ضوابط و آئیننامهها حرکت کرده و اقدامات اجرایی در راستای مدیریت و حل چالش پدیده فرونشست در کشور انجام دهیم. کمبود انباشته، کاهش شدید بیلان آبی در کشور، کاهش چشمگیر آورده منابع آبی و تسریع روند تخلیه منابع آبی کشور مهمترین چالشهای پیش روی مدیریت پدیده فرونشست است و آنچه ما باید به دنبال آن باشیم آن است که بررسی چیستی، پدیدهشناسی، پایش و سیاستگذاری و برنامهریزی پیشگیرانه و تدوین قوانین و ضوابطی که از آسیب رساندن بیشتر جلوگیری کند را در نظر داشته باشیم.
بانک جامع اطلاعات پدیده فرونشست تهیه شده است
معصومه آمیغپی اظهار داشت: در راستای پایش هرگونه تغییرات در سطح زمین روشهای متعددی وجود دارد و از کاربردیترین این روشها، روش ترازیابی دقیق است که در این روش ارتفاع بنچمارکها در سطح زمین بهصورت دقیق اندازهگیری میگردد و با اندازهگیری ارتفاع در سطح زمین تغییرات صورت گرفته بررسی خواهد شد. روش تداخل سنجی راداری و GPS نیز از دیگر روشهای اندازهگیری تغییرات در سطح زمین است و بهطورکلی جهت پایش و ارزیابی پدیده فرونشست تلفیق این روشها کارآمدتر خواهد بود.
در این نشست آنلاین، معصومه آمیغپی رئیس اداره ترازیابی دقیق و تداخلسنجی راداری سازمان نقشهبرداری کشور پیرامون آخرین مطالعات تهیه نقشه جامع فرونشست کشور در سازمان نقشهبرداری به ارائه بحث پرداخت.
آمیغ پی در ابتدای نشست مدیریت خطر فرونشست در کشور ضمن ارائه تعریفی از فرونشست بیان داشت که این پدیده، مختص کشور ما نبوده و کشورهای متعددی نیز با این مخاطره درگیر هستند اما با اقدامات بسیار خوب و موفق این کشورها در زمینه مدیریت منابع آبی و تغییر در الگوی کشت توانستهاند این مخاطره را مدیریت نمایند. در کشور ما این پدیده رواج یافته است و در راستای آن مطالعات گستردهای نیز صورت پذیرفته است که حاکی از آن است اغلب استانهای کشور با این پدیده درگیر هستند.
بیشتر بخوانید
نشست «عوامل موثر بر فرونشست زمین»
آمیغپی در ادامه ارائه مباحث خود در خصوص پدیده فرونشست به آسیبهای ناشی از رواج این پدیده اشاره داشت و بیان کرد که تخریب سیستمهای آبیاری و خاکهای حاصلخیز کشاورزی، تغییر هیدرولوژی منطقه بهویژه در استان گلستان و ایجاد سیلاب، آسیب به ساختمانها و سازههای خطی، اختلال در خطوط آبرسانی، گاز و فاضلاب، کاهش شدید کیفیت منابع آبی، کاهش میزان نفوذپذیری سطحی و گسترش پهنههای بیابانی و سیلابی شده و بهطورکلی مرگ آبخوانها و از بین رفتن زمینه فعالیتهای کشاورزی در منطقه از مهمترین پیامدها و آثار ناشی از گسترش این پدیده در کشور است.
ایشان تصریح کرد که هنگام تهیه بانک جامع اطلاعاتی در کشور مشاهده گردید که بسیاری از خطوط راهآهن کشور متأسفانه در محدوده خطر فرونشست احداثشدهاند و اتوبان مشهد-تهران در محدوده دشت ورامین از معروفترین این مناطق مذکور میباشد و در پی احداث این خطوط در محدودههای مخاطره فرونشست کشور بهصورت مداوم با تخریب خطوط ریلی مواجه است و در صورت غفلت از این موضوع با فاجعه عظیم انسانی مواجه خواهیم بود.
رئیس اداره ترازیابی دقیق و تداخلسنجی راداری سازمان نقشهبرداری کشور در خصوص نقش سازمان نقشهبرداری و اقدامات این سازمان در مدیریت خطر فرونشست در کشور بیان داشت که این سازمان متولی اطلاعات مکانی در کشور بوده و چهارچوب مختصاتی مسطحاتی و تغییرات و چارچوب ارتفاعی را تهیه کرده و هرگونه تغییرات در سطح زمین را مورد پایش و ارزیابی قرار میدهد. وی ادامه داد که در راستای پایش هرگونه تغییرات در سطح زمین روشهای متعددی وجود دارد و از کاربردیترین این روشها، روش ترازیابی دقیق است که در این روش ارتفاع بنچمارکها در سطح زمین بهصورت دقیق اندازهگیری میگردد و با اندازهگیری ارتفاع در سطح زمین تغییرات صورت گرفته بررسی خواهد شد. روش تداخل سنجی راداری و GPS نیز از دیگر روشهای اندازهگیری تغییرات در سطح زمین است و بهطورکلی جهت پایش و ارزیابی پدیده فرونشست تلفیق این روشها کارآمدتر خواهد بود.
آمیغپی ادامه داد: سازمان نقشهبرداری کشور به دلیل برخورداری از ترازیابی درجه یک که بعد از انقلاب نیز دو بار مشاهدات خود را تکرار کرده است و این مشاهدات اولین منبع کشف فرونشست در کشور تلقی شده است. وی بیان داشت که اختلاف ارتفاع بنچمارکها اولین منبع شناسایی پدیده فرونشست در این دو دوره میباشد. در این پایش و ارزیابی اولین منطقه بررسیشده در جنوب تهران بوده و پسازآن در ۴۴ منطقه کشور نیز پدیده فرونشست مشاهده گردید.
وی بیان داشت که منبع دیگر پایش و ارزیابی تغییرات مسطحاتی و ارتفاعی سطح زمین، شبکه ایستگاههای دائمی ژئودینامیک و GNSS است که توسط آمیغ پی بدان اشاره شد. وی بیان کرد که این روش در سراسر کشور مورداستفاده قرار میگیرد و برای نخستین بار در زلزله بم و سپس بررسی گسلها در کشور مورد استفاده قرار گرفت و در حال حاضر منبع بسیار مهمی برای اندازهگیری جابهجایی ارتفاعی ایجادشده ناشی از پدیده فرونشست در کشور تلقی میشود.
آمیغپی تصریح کرد که در حال حاضر متأسفانه تمامی استانهای کشور حتی استانهای واقع در نوار خطی دریای خزر و خلیجفارس نیز درگیر این پدیده هستند و سطح آبخوانهای کشور بهشدت در حال کاهش میباشد.
معصومه آمیغپی در پایان بیان داشت در مدیریت مخاطره فرونشست در کشور اولین گام پایش و شناسایی مناطق پهنه فرونشست و تهیه بانک اطلاعاتی فرونشست در کشور میباشد که این اقدام توسط سازمان نقشهبرداری بهعنوان متولی دادهها و اطلاعات مکانی انجام شده است. اصلاح الگوی کشت و اصلاح روشهای آبیاری و مدیریت بهینه منابع آبی مهمترین روش مدیریت خطر فرونشست است که این اقدامات انکارناپذیر بوده و باید در اولویت اقدامات دستگاههای متولی این مخاطره در کشور قرار گیرد.
«تغییر رویکرد» برای کاهش خطر فرونشست در سرزمین ایران اهمیت بهسزایی دارد
مدیر بخش زلزله و خطرپذیری مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی اظهار داشت: در نظر گرفتن موضوع فرونشست در زیرمجموعه موضوع سازگاری با کمآبی اشتباه مهلک کارشناسی است و در گستره مباحث کمآبی مغفول میماند.
در این نشست آنلاین، علی بیتاللهی مدیر بخش زلزله و خطرپذیری مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی پیرامون ریسک فرونشست زمین در ایران و اقدامات ملی برای کاهش خطرات فرونشست زمین به ارائه بحث پرداخت.
در این نشست علی بیتاللهی ابتدا اشاره کرد که در نظر گرفتن موضوع فرونشست زمین همراستا با موضوع سازگاری با کمآبی اشتباه مهلک کارشناسی است و در گستره مباحث کمآبی مغفول واقع میشود. علی بیتاللهی ضمن اشاره به قرارگیری ایران در معرض خطر بالای فرونشست، آمار دقیقی از وضعیت کشور در این زمینه ارائه داد و استان و شهر اصفهان را به عنوان پرریسکترین منطقه کشور در فرونشست معرفی کرد. بر اساس این آمار، ۳۵ درصد مساحت سرزمینی ایران جزء مناطق به شدت خشک است و ۱۸ استان از ۳۱ استان در پهنه با خطر بالای فرونشست قرار دارند. در ۲۳ حوضه آبریز از مجموع ۳۰ حوضه، برداشت بیش از حد آب زیرزمینی اتفاق میافتد و کسری آب مخزن در ایران تا اوایل سال ۱۴۰۰ ،۱۳۵ میلیارد متر مکعب بوده است.
ایشان تأکید کرد: با فرونشست زمین در دشت مهیار اصفهان شکافها و ترکهایی ایجادشده که تا مسکن مهر حبیبآباد به پیش رفته ضمن آنکه راهآهن تهران-مشهد نیز دستخوش پدیده مخرب فرونشست شده است.
بیتاللهی با بیان اینکه به طور متوسط میزان بارندگی در ایران ۱.۳ متوسط جهانی و میزان تبخیر ۳ برابر متوسط جهانی است، گفت: ۳۵ درصد از مساحت ایران در منطقه به شدت خشک و ۳۰ درصد از مساحت کشور در منطقه خشک واقع شده است، ضمن آنکه ۲۰ درصد از مناطق کشور نیمه خشک توصیف میشود.
مدیر بخش زلزله و خطرپذیری مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی با تاکید بر اینکه در ۲۳ حوضه آبریز از مجموع ۳۰ حوضه، برداشت بیش از حد آب زیر زمینی اتفاق میافتد، یادآور شد: از ۶۰۹ دشت ایران، ۲۹۷ دشت ممنوعه بحرانی، ۴۹۹ دشت با افت شدید سطح آب مواجه هستند.
وی با بیان اینکه از ۱۸ میلیون خاک در چرخه تولید حدود ۸ میلیون هکتار کشاورزی آبی و مابقی دیمی هستند، گفت: در حالی که برای به وجود آمدن یک لایه یک سانتیمتری ۷۰۰ سال زمان لازم است، فرسایش خاک در کشور ۱۶ تا ۱۷ تن در هر هکتار در سال گزارش شده است.
بیتاللهی ادامه داد: بر اساس آمارهای جهانی از هر هکتار باغ پسته ۱۳ تن پسته به دست میآید، این میزان در ایران یک تن است که نشان از اقتصادی نبودن تولید پسته در کشور دارد.
وی با بیان اینکه پدیده فرونشست تنها مختص ایران نیست، بلکه بسیاری از کشورهای دنیا با آن مواجه هستند، به ارائه نکاتی از تجربیات موفق کنترل فرونشست در کشورهای تایلند، آمریکا، چین و ژاپن پرداخت و برای مواجهه با پدیده فرونشست، انجام اقدامات در سه محور کنترل فرونشست، کنترل آثار ناشی از فرونشست و ارتقاء تابآوری المانهای واقع در معرض خطر فرونشست را پیشنهاد کرد. سپس در توضیح محور اول یعنی «کنترل پدیده فرونشست»، حیطه مسئولیت دستگاههای اجرایی مانند وزارت نیرو، وزارت جهاد کشاورزی، صنعت و معدن و تجارت و راه و شهرسازی را عنوان کرد و اذعان داشت با جلوگیری از حفر چاههای غیرمجاز، نصب کنتور هوشمند، تغذیه مصنوعی آبخوان، مدیریت کشت و زرع، شیوههای نوین آبیاری، جابجایی و کنترل صدور مجوز صنایع آببر و عدم بازگذاری جمعیتی در زونهای فرونشستی میتوان این پدیده را کنترل کرد. همچنین برای کنترل « آثار ناشی از فرونشست»، کنترل فیشرها و فروچالهها را به عنوان راهکار پیشنهاد داد.
علی بیتاللهی در پایان، فلوچارت کاهش خطر فرونشست در کشور را شرح داد و پیشنهاد تدوین مقررات ملی کاهش خطر فرونشست زمین را به عنوان اولین سند کاهش خطر فرونشست زمین در حیطه شهرسازی، زیرساختها و شریانهای حیاتی کشور عنوان کرد.
تشکیل ستاد ملی فرونشست الزامی است
مدیرکل مدیریت بحران استان اصفهان تشکیل ستاد ملی ویژه فرونشست را مانند ستاد ملی کرونا ضروری خواند.
در این نشست آنلاین، منصور شیشهفروش مدیرکل مدیریت بحران استان اصفهان پیرامون فرونشست در استان اصفهان، راهکارها و چالشها به ارائه بحث پرداخت.
منصور شیشهفروش ابتدا به نقش استان اصفهان به عنوان یک چهارراه امن ارتباطی و پایتخت فرهنگی کشور پرداخت و سپس بحرانهای موجود در این استان مانند آلودگی هوا و کمآبی و خشکسالی را برشمرد. به زعم ایشان، فرونشست زلزله خاموشی است که به دلیل کسریِ مخازن آب زیرزمینی ناشی از خشکسالی و عدم تغذیه آبخوانها طی سالیان اخیر در مناطق خشک و نیمه خشک کشور از جمله استان اصفهان تشدید شده و درحال حاضر ۲۷ دشت از مجموع ۳۵ محدوده مطالعاتی استان در وضعیت ممنوعه و بحرانی قرار دارد.
وی با تأکید بر ماده ۱۴ قانون مدیریت بحران کشور و مصوبه جلسه ۱۵ شورای عالی آب، انجام وظایف مرتبط با کاهش خطر فرونشست در سازمانهای درگیر مثل سازمان برنامه و بودجه، وزارت نیرو، وزرات جهاد کشاورزی، وزارت کشور، وزارت صنعت و معدن را لازم دانست. منصور شیشهفروش، نقشههای پهنهبندی خطر فرونشست در استان اصفهان و آثار ناشی از آن در دشت مهیار و حبیبآباد و خوراسگان را ارائه داد و از افدامات انجامشده این استان برای کاهش ریسک سخن گفت. وی اعلام کرد متوسط افت دراز مدت سالانه سطح آب زیرزمینی استان، ۳۷ سانتی متر و مجموع کسری آبخوان های زیر زمینی استان اصفهان بیش از ۱۲ میلیارد متر مکعب است.
مدیرکل بحران استان اصفهان تشکیل ستاد ملی ویژه فرونشست را مانند ستاد ملی کرونا ضروری خواند و اظهار داشت همانطور که با رعایت پروتکلهای بهداشتی و واکسیناسیون، بیماری کرونا تا حد زیادی مهار شد، با تشکیل کمیته ویژه کنترل فرونشست و همراه شدن مردم در رعایت قوانین، میتوان این پدیده را تحت کنترل درآورد.
در انتهای نشست نیز، فرصتی برای طرح پرسش و پاسخ از سوی شرکتکنندگان اختصاص داده شد که طی آن، پیرامون مباحث مطرحشده بحث و تبادل نظر شکل گرفت.
قابل ذکر است به شرکتکنندگانی که حداقل نیمی از نشست را در این وبینار حضور داشتهاند، گواهی حضور اعطا خواهد شد. گواهیهای این نشست بهصورت الکترونیک صادر و به آدرس ایمیل شرکتکنندگان ارسال خواهد شد.
انتهای پیام/
