هر سال با سرد شدن هوا و بروز پدیده وارونگی دما، شاهد افزایش غلظت آلاینده ها به ویژه در هوای شهر تهران و برخی از دیگر کلانشهرها هستیم.
به اعتقاد کارشناسان، پدیده وارونگی دما امری طبیعی است و نباید انتظار داشت که رخ ندهد. وارونگی هوا به عنوان یک عامل طبیعی همچون زلزله کنترل ناپذیر است اما مساله مهم در این میان، جلوگیری از تداوم آلودگی هوا و به خطر افتادن سلامت شهروندان است.
مقوله تکراری آلودگی هوا با فاکتورهای متعددی مرتبط دانسته شده است. در این میان برخی نیز به کیفیت سوخت و عملکرد دولت و محیط زیست خرده می گیرند.
اما کارشناسان اجرای دقیق قانون و قانونمدار بودن شهروندان را مهمترین اصل در این راستا می دانند و معتقدند که مدیریت آلودگی هوا به مثابه یک تیغ دولبه است که در آن باید قوانین و مقررات با جدیت، بدون تسامح و برای تمامی اقشار اعمال کرد زیرا در غیر این صورت نباید انتظار هوای سالم را داشت.
« مجید آزادی» مدیر گروه پژوهشی و هواشناسی دینامیک و هم دیدی پژوهشکده هواشناسی و علوم جوی، 'یوسف حجت' استاد دانشگاه تربیت مدرس و 'علی اصغر رجبی' رئیس مرکز ملی هوا و اقلیم سازمان حفاظت محیط زیست در میزگردی که برگزار شد، به بررسی تاریک و روشن های مقوله آلودگی هوا پرداخته اند.
وضعیت جوی و منابع آلاینده, دو عامل کلی آلودگی هوا
'مجید آزادی' مدیر گروه پژوهشی و هواشناسی دینامیک و هم دیدی پژوهشکده هواشناسی و علوم جوی گفت: 'در حقیقت دو عامل کلی وضعیت جوی و منابع آلاینده موجب آلودگی هوا هستند'.
وی افزود: 'منابع آلاینده همیشه و در تمامی فصول سال وجود دارند، اینطور نیست که مثلا در تابستان تعطیل و در زمستان فعال باشند، اما چرا در فصل تابستان مانند زمستان مشکل آلودگی هوا وجود ندارد، این مساله به وضعیت جوی و بروز پدیده وارونگی دما بر می گردد'.
آزادی توضیح داد: 'در زمستان سطح زمین به شدت سرد می شود و زیر هوای گرم قرار می گیرد که در این حالت پدیده وارونگی دما رخ می دهد و از آنجا که هوای سرد سنگین است، اجازه نمی دهد که هوا جریان داشته باشد از این رو موجب انباشت آلایندگی می شود'.
وی ادامه داد: 'معمولا در تمام طول سال پدیده وارونگی دما را داریم اما در فصول گرم مدت زمان آن بسیار کوتاه است و گاهی ممکن است بعد از مدت بسیار کوتاهی و با طلوع آفتاب از بین برود، اما در زمستان به علت سرد بودن زمین ماندگاری این پدیده زیاد می شود و در این حالت اگر پایداری جوی هم داشته باشیم، وضعیت هوا آلوده می شود'.
به گفته آزادی، تعداد بروز و و شدت عمق پدیده وارونگی دما از آبان تا اواسط بهمن فراوان است.
وی افزود: 'در جو یک لایه مرزی وجود دارد که مانند کلاه روی جو را گرفته است بنابراین وقتی آلاینده بیشتر از حجم معمول و توان طبیعی وارد هوا شود این کلاه مانع تخلیه آن می شود و سطح شهر مانند یک سوله می شود که آلودگی در آن ماندگار می شود'.
وی در خصوص منابع آلاینده نیز گفت: 'خودروها به عنوان منابع متحرک بیشترین سهم را در آلودگی هوا دارند، آلایندگی میانگین خودروهای ما بسیار بیشتر از خودروهای کشورهای پیشرفته است، علاوه بر منابع متحرک، فاکتور صنایع و کارخانه های شن و ماسه در اطراف کلانشهری مانند تهران، به عنوان دومین منبع آلاینده، موجب آلودگی هوا می شود'.
آزادی افزود: 'همچنین در تهران، جانمایی های نادرست صنایع و ساختمان های بلند به ویژه در منطقه ۲۲ به ماندگاری آلاینده ها در هوای شهر دامن می زنند زیرا این ساختمان های بلند مانع جریان باد از غرب به شرق می شوند، از این رو کریدورهای هوایی مسدود و یا ضعیف می شوند'.
مدیر گروه پژوهشی و هواشناسی دینامیک و هم دیدی پژوهشکده هواشناسی و علوم جوی گفت: 'وجود پایانه اتوبوس ها در غرب تهران نیز یک منبع آلاینده هوای این شهر است و از آنجا که جریان باد در تهران از غرب به شرق است، از این رو تمام آلودگی ها به سمت مرکز و شرق شهر هدایت می شود. شاید وضعیت در کوتاه مدت چندان نگران کننده نباشد اما تنفس مداوم در این هوا قطعا خطرناک است'.
آزادی ادامه داد: 'از سوی دیگر تهران در محاصره کوه و در گودی قرار دارد، از این رو تمامی آلاینده ها در آن جمع می شود و اگر جریان باد با قدرت وجود نداشته باشد، آلاینده ها به مرور روی هم انباشته می شوند و وضعیت هوا را در شرایط ناسالم قرار می دهند. باید به این نکته نیز توجه داشته باشیم که آلودگی هوا در کلانشهری مانند تهران همیشه وجود داشته، اما حساسیت به تغییرات و درک مردم از مسایل بالا رفته است. '
آلودگی هوا از واقعیت تا حقیقت
'یوسف حجت' استاد دانشگاه تربیت مدرس نیز گفت: 'آلودگی هوا از یک طرف به فعالیت طبیعت بر می گردد و این که بتوان آن را برطرف کرد، انتظار نادرستی است زیرا مانند زلزله خارج از کنترل بشر است، زمانی که وارونگی دما رخ می دهد، دیگر قابل حل نیست زیرا یک پدیده طبیعی است'.
حجت با بیان این که گاهی آنچه به عنوان آلودگی در هوا دیده می شود، آلودگی صرف نیست، بلکه رطوبت و مه هم وجود دارد، ادامه داد: 'بنا بر این برای صحبت کردن از وضعیت آلودگی هوا، نباید به کاهش میدان دید استناد کرد، بلکه لازم است به شاخص های دستگاه های اندازه گیری آلایندگی هوا مراجعه کرد'.
وی تاکید کرد: 'کاهش میدان دید، اتفاقی است که معمولا در بیشتر نقاط کشور رخ می دهد و به صرف کاهش میدان دید نمی توان درباره تشدید آلودگی هوا قضاوت کرد'.
حجت با اشاره به این که آلودگی هوا مقوله ای جدید و مربوط به سال های اخیر نیست، از افزایش حساسیت رسانه ها و افراد جامعه به این مقوله به عنوان رخدادی قابل تحسین یاد کرد و یادآور شد که دو دهه قبل نیز معضل آلودگی هوای تهران چه بسا به میزان بیشتر وجود داشت، اما به دلیل پایین بودن حساسیت ها، بحث روز نبود.
وی تاکید کرد: 'به هر حال، با کاهش منابع آلاینده قطعا می توانیم نقش بسزایی در بهره مندی از هوای سالم داشته باشیم. زمانی که وارونگی رخ می دهد اگر ۲۰ درصد هم آلودگی را کاهش دهیم، انباشت آلاینده ها کمتر می شود و دیرتر به وضعیت اضطرار می رسیم'.
استاد دانشگاه تربیت مدرس گفت: 'در قانون شرایط اضطرار هوا که ۱۵ سال پیش تهیه شد، آمده است که اگر شاخص آلودگی هوا بین ۲۵۰ تا ۳۵۰ PPMباشد در این صورت وضعیت هوا در شرایط اضطرار است و باید مدارس تعطیل شوند، اما بالاترین شاخص کیفیت هوا در تهران در این مدت اخیر۱۶۰ بوده است'.
حجت افزود: 'از سوی دیگر، افزایش جمعیت کلانشهرها از جمله تهران نیز وضعیت را تشدید کرده است، تهران دارای ظرفیتی حدود ۳ تا ۴ میلیون نفر جمعیت است، در حالی که امروزه جمعیتی ۱۰میلیونی را در خود جای داده است که در طول روز با وجود جمعیت شناور به ۱۵ میلیون نفر نیز می رسد'.
ضرورت اجرای دقیق قانون
وی در خصوص راه برون رفت از وضعیت موجود گفت: 'در قانون آمده است که باید از تردد خودروهای فرسوده و فاقد معاینه فنی در سطح شهر خودداری شود اما امروزه شاهد رعایت برخی ملاحظات انسانی و مدارا کردن از سوی نهادهای مجری قانون هستیم'.
وی توضیح داد: 'تا چند سال گذشته بیشترین درصد خودروها در کشور کاربراتوری بودند که میزان آلایندگی آنها بسیار بالا بود، هر خودروی کاربراتوری در هر کیلومتر تا ۲۰ گرم آلودگی ایجاد می کند، اما یک دهه گذشته خودروها انژکتوری شدند که تولید آلودگی آنها در هر کیلومتر ۱ تا ۲ گرم است'.
حجت افزود: 'خودروهای پیشرفته و استاندارد تنها نیم گرم در هر کیلومتر آلودگی دارند، در حالی که خودرویی مانند پیکان ۵۰ برابر این رقم آلودگی به همراه دارد.
در سال ۸۲، انژکتوری شدن خودروها آغاز شد که اتفاق خوبی بود اما موتورسیکلت ها به حال خود رها شدند، در حالی که منبع بزرگی برای آلودگی هوا هستند، یک دستگاه موتورسیکلت معادل ۱۰ دستگاه خودرو آلودگی ایجاد می کند اما هیچ قانونی درباره آنها اعمال نمی شود'.
حجت نقش کیفیت سوخت در آلودگی هوا را در قیاس با سایر فاکتورها ناچیز دانست و عنوان کرد: 'تردد ۱۰ درصدی خودروهای کاربراتوری نقش اصلی در آلودگی هوا را دارد که باید با جدیت از چرخه خارج و خودروهای استاندارد جایگزین آنها شوند'.
ذرات معلق کمتر از ۲.۵ میکرون میهمان قدیمی
حجت همچنین اظهار کرد: 'تا سال ۱۳۸۹، ذرات معلق کمتر از ۲.۵ میکرون اندازه گیری نمی شد بنابراین در شاخص های کیفیت هوا هم وجود نداشت. با توجه به اقداماتی که در چند سال گذشته انجام شد، مانند حذف سرب از بنزین، شاخص های شیمیایی همواره شرایط سالم را نشان می دهند'.
استاد دانشگاه تربیت مدرس ادامه داد: 'قطعا پیش از سال ۸۹ هم میزان ذرات معلق کمتر از ۲.۵ میکرون بالا بود اما چون اندازه گیری نمی شد بنابراین به چشم هم نمی آمد اما امروزه دستگاه های اندازه گیری پیشرفته تر، استانداردها سختگیرانه تر و مردم نیز حساس تر شده اند'.
وی تاکید کرد: 'برای داشتن هوای سالم باید اجرای قوانین جدی گرفته شود و با متخلفان برخورد صورت گیرد مانند کشورهای دیگر که قوانین را بدون هیچ اغماضی رعایت می کنند زیرا داشتن هوای سالم برای آنها در اولویت قرار دارد'.
سهم معاینه فنی در کاهش آلودگی هوا
حجت گفت: 'امروزه زیر ۲۰ درصد خودروها معاینه فنی می گیرند که از این میزان حدود ۴۰ درصد خودروها زیر ۵ سال هستند، در واقع گروهی از مالکان خودرو برای دریافت برگه معاینه فنی به مراکز مراجعه می کنند که مطمئن هستند آن را دریافت می کنند و این مالکان، همان ۵ درصد را شامل می شوند. داشتن معاینه فنی تاثیر زیادی در کاهش آلودگی هوا دارد بنابراین باید قوانین در این زمینه سختگیرانه تر اجرا شود'.
حجت یادآور شد که پس از برطرف شدن شرایط آلودگی هوا، معمولا موضوع کمرنگ و یا اساسا فراموش می شود، در حالی که لازم است که حساسیت یکایک افراد جامعه و مسوولان در این زمینه ادامه پیدا کند.
تاثیر تدابیر اتخاذ شده در جلوگیری از وخامت آلودگی هوا
وی گفت: 'به هر حال اگر اقدامات چند سال اخیر در محیط زیست و صنایع نبود، قطعا اکنون وضعیت بسیار بدتری داشتیم'.
حجت با بیان این که مشکل به ذرات معلق کمتر از ۲.۵ میکرون برمی گردد، افزود: 'از این رو نقش صنایع و کارخانه های سیمان که منبع ذرات معلق کمتر از ۲.۵ میکرون هستند بسیار موثر است. از لحاظ آمایش سرزمین، صنایع نباید نزدیک کلانشهرها باشند اما متاسفانه شاهد این روند در بیشتر کلانشهرهای کشور هستیم'.
به گفته حجت، علاوه بر آلودگی هوا که موجب نابودی محیط زیست می شود، مساله دیگری که با آن درگیر هستیم، عبور از ظرفیت زیستی است، سالها است که از این ظرفیت عبور کرده ایم از سوی دیگر عرضه طبیعت کاهش یافته است مثلا بارندگی ۲۰ درصد کاهش یافته اما در مقابل ۶۰۰ درصد تقاضا بالا رفت که این نبود تعادل بین عرضه و تقاضا برای محیط زیست مشکل ساز شده است.
مقوله کیفیت هوا، یک معادله چند مجهولی
'علی اصغر رجبی' رئیس مرکز ملی هوا و اقلیم سازمان حفاظت محیط زیست کنترل آلودگی هوا را در گرو شناسایی منبع انتشار دانست و گفت: پس از شناسایی، می توان مقدار آن را محاسبه و فهرستی تهیه کنیم تا بتوانیم برای مدیریت آنها برنامه ریزی کنیم.
وی با بیان این که آلاینده ها به دو بخش تقسیم می شود، افزود: منواکسید کربن، گوگرد و ذرات معلق کمتر از ۲.۵ و ۱۰ میکرون یک بخش و دیگری آلاینده های خطرناک مانند بنزن هستند که شاید مقدارشان کم باشد اما تاثیر بسیار زیادی دارند، بنابراعلام منابع رسمی ۱۸۰ مورد آلاینده خطرناک هوا وجود دارد که دامنه تاثیر هر کدام متفاوت است.
رجبی تاکید کرد: به مقوله کیفیت هوا نباید به شکل یک معادله یک مجهولی نگاه کرد، بلکه لازم است آن را به صورت چند معادله و چند مجهولی دید، یکی از اجزایی که می تواند در کیفیت هوا تاثیر گذار باشد، منابع متحرک مانند خودروها و موتورسیکلت ها و منابع ثابت مانند صنایع، کارخانه ها، نیروگاه ها و تاسیسات گرمایشی و سرمایشی است.
وی اظهار کرد: در این میان فرهنگ نیز بسیار اهمیت دارد، وقتی که هوا آلوده می شود، یکی از راهکارها این است که افراد از خودروی شخصی استفاده نکنند. بخش دیگر مربوط به قوانین است که باید صحیح و با دقت اجرا شوند، یک قسمت هم عوامل طبیعی است که خشکسالی و گرد و غبار را باعث می شود.
افزایش کیفیت و توزیع سوخت استاندارد، سیاست دولت
برخلاف نظر 'یوسف حجت' مبنی بر کم اهمیت بودن فاکتور کیفیت سوخت در آلودگی هوا در قیاس با سایر مولفه ها، رجبی کیفیت سوخت را از عوامل تاثیرگذار توصیف کرد.
وی با بیان این که سازمان محیط زیست در حوزه های زیست محیطی از جمله آلودگی هوا سه وظیفه دارد، این وظایف را سیاستگذاری برای حوزه های سوخت و خودرو، برنامه ریزی برای دستگاه های اجرایی و نظارت برشمرد و افزود: در تمام دنیا وقتی در مورد آلودگی هوا کار می کنند، ابتدا راهکارهایی برای کوتاه مدت ارایه می کنند تا سطح آلایندگی پایین بیاید که در این میان نقش مردم بسیار حایز اهمیت است.
'یک سری مسایل دیگر مانند سوخت از اهمیت زیادی برخوردار است، در این زمینه سیاست گذاری خوبی در کشور صورت گرفته است و بر این اساس بنزین نامرغوب حذف و از یورو ۲ به استاندارد یورو ۴ ارتقا یافت. تصمیم بعدی تغییر کیفیت سوخت در نیروگاه ها بود که این اقدام در نیروگاه های اراک، اصفهان و تهران اجرا شد و اکنون سوختی با استاندارد یورو ۴ تولید می شود. تصمیم دیگر دولت این بود که سوخت های سبک با آلایندگی کمتر را جایگزین سوخت های سنگین با آلایندگی بیشتر کنند که جایگزین کردن گاز به جای مازوت در نیروگاه ها یکی از این اقدامات است. بر این اساس با اقداماتی که دولت در عسلویه انجام داد حدود ۱۰۰ میلیون متر مکعب گاز وارد چرخه شد'.
رجبی افزود:'در این راستا، سوخت نیروگاه های اطراف اصفهان از مازوت به گاز تغییر کرد، در سال ۹۲ در اصفهان فقط ۴۳ روز هوا سالم بود که با این اقدام از ابتدای سال ۹۳ تا پایان آن تعداد روزهای سالم به ۱۰۴ روز ارتقاء یافت، همچنین ۱۳۱ روز ناسالم به ۸۸ روز کاهش یافت. همچنین از سال ۹۴ بنزین با استاندارد یورو ۴ در شهر اصفهان توزیع شد که با این اقدام تعداد روزهای سالم از ۱۰۴ به ۱۸۷ روز افزایش یافت البته تا بهبودی کامل هوا راه زیادی در پیش داریم'.
وی تاکید کرد: 'سوخت یک بحث جدی در کیفیت هوا است. دولت تصمیم گرفت در هشت کلانشهر سوخت با استاندارد یورو ۴ توزیع کند که اکنون در ۴ کلانشهر تهران، کرج، اصفهان و اراک به طور کامل توزیع می شود، در دو کلانشهر مشهد و تبریز تا ۸۰ درصد، اهواز حدود ۵۰ درصد و در شیراز که هشتمین شهر است، به علت یک سری مشکلات در انتقال، در حد محدود توزیع می شود. زمانی که سوخت نامرغوب از چرخه خارج شد، میزان بنزن موجود در بنزین در تهران از ۱۳۵ PPB به ۶ کاهش یافت'.
سهم ۷۲ درصدی خودروهای سواری در آلودگی هوا
رجبی با بیان این که طبق مصوبه هیات وزیران برای کاهش آلودگی هوا باید برای تمام خودروهای در حال حرکت برنامه ریزی کرد، افزود: 'بیش از ۸۰ درصد آلاینده های تهران مربوط به منابع متحرک است که ۷۲ درصد این منابع متحرک در تهران مربوط به خودروهای سواری است که ۴۵ درصد آلایندگی را دارند، تاکسی ها دو درصد ناوگان حمل و نقل عمومی را تشکیل می دهند اما سهمی ۱۸ درصدی در آلودگی هوا دارند، موتورسیلکت ها ۱۸ درصد از حجم منبع متحرک را شامل می شوند که ۱۹ درصد سهم آلودگی آنها است'.
وی ادامه داد: 'سالانه ۴۵۰ هزار موتورسیلکت در کشور تولید می شود که ۹۵ درصد آنها کاربراتوری و فقط ۵ درصد انژکتوری هستند، این در حالی است که یک موتورسیکلت بین ۴ تا ۶ خودروی دارای استاندارد یورو ۴ آلودگی ایجاد می کند، بنابراین لازم بود که صنایع موظف شوند تا موتورسیکلت با استاندارد یورو ۳ تولید کنند که این کار ابتدای مهر ۹۳ آغاز شد'.
رئیس مرکز ملی هوا و اقلیم سازمان حفاظت محیط زیست تاکید کرد: 'باید فرهنگ مردم را به سمتی سوق دهیم که بعد از خرید موتورسیکلت استاندارد، آن را دستکاری نکنند تا سوخت بیشتر برای شتاب بیشتر وارد موتور شود'.
رجبی گفت: 'همچنین دولت، وزارت صنعت معدن و تجارت را مکلف کرده است که براساس یک برنامه جامع توسعه، موتورسیکلت های برقی را در دستور کار داشته باشد. متاسفانه قانون مشخصی در مورد موتورسیکلت ها وجود ندارد و آمارها نشان می دهد ۱۹ درصد از متوفیان در حوزه حمل و نقل موتورسیکلت سوارها هستند. اما از آنجا که موتورسیکلت های برقی نسبت به موتورهای عادی گران تر هستند از این رو وزارت صنعت برای توسعه آن یک بسته حمایتی تعریف کرده است'.
وی با بیان این که شهرداری ها هم باید وارد عمل شوند، گفت: 'یکی از بانک ها اعلام کرده است هر فردی بخواهد موتورسیکلت برقی خریداری کند، ما به التفاوت قیمت موتور فعلی فرد را با موتور برقی در قالب وام دو درصد پرداخت می کند اما تاکنون هیچ فردی تقاضا نداده است'.
رجبی افزود: 'برای داشتن هوای سالم ناگزیریم قانون را با توجه به تمام زوایای آن رعایت کنیم'.
انتشار آلودگی موتورخانه ها تا ۲۰ هزار تن
به گفته رجبی، در منابع ثابت مکان هایی مانند بخش های خانگی و تجاری دارای موتورخانه های گرمایشی و سرمایشی هستند که انتشار آلودگی از آنها در بخش خانگی به ۲۰ هزار تن و بخش تجاری به ۴ هزار تن در سال می رسد.
رجبی افزود: 'بر این اساس شرکت بهینه سازی مصرف سوخت مکلف شده است که کنترل آلودگی ناشی از ستم های گرمایشی و سرمایشی در بخش خانگی و تجاری را هوشمند سازی کند که در این راستا وزارت نفت ۶۰۰ هزار واحد موتورخانه را در دستور کار قرار داده است'.
وی تاکید کرد: 'نقش مردم، دولت، بخش خصوصی، سازمان های مردم نهاد و رسانه ها در کنار هم در کاهش آلودگی هوا بسیار تاثیر گذار است'.
تاثیر اصلاح الگوی مصرف انرژی در کاهش آلودگی هوا
رجبی گفت: 'ضریب شدت مصرف انرژی در کشور ۱.۱۲ درصد است که این رقم بسیار بالا است. پیش بینی شده است که اگر مصرف با این شیب بالا رود، ایران با دارا بودن منابع زیاد انرژی در سال ۱۴۰۴ دیگر صادر کننده نیست بلکه خود وارد کننده انرژی می شود'.
وی افزود: 'بر همین اساس مقام معظم رهبری در سیاست های ابلاغی خودشان بر الگوی مصرف تاکید و اعلام کردند که باید ۵۰ درصد کاهش شدت مصرف انرژی داشته باشیم که اگر به این میزان کاهش برسیم، کشور ۵ هزار و ۳۰۰ میلیون بشکه معادل نفت خام ذخیره خواهد کرد و بر این اساس، معادل دو هزار و ۲۰۰میلیون تن از انتشار گازهای گلخانه ای کاهش می یابد'.
رجبی تاکید کرد: 'آموزش و فرهنگ سازی در زمینه راه های جلوگیری از آلودگی هوا، سهم بسیار زیادی در کاهش مصرف انرژی و به دنبال آن کاهش آلودگی هوا دارد که نقش مدارس، سازمان های مردم نهاد، مساجد و دانشگاه ها در این میان بسیار پررنگ است'.
وی با بیان این که توسعه زیرساخت های شهری در کاهش مصرف انرژی و تردد خودروها بسیار مهم است، گفت: 'توسعه دولت الکترونیک می تواند سهم زیادی در کاهش آلودگی هوا داشته باشد'.
رجبی همچنین به حجم زیاد تبخیر در پمپ بنزین ها اشاره کرد و افزود: 'سالانه حدود ۸ هزار و ۶۰۰ تن آلاینده تبخیری از پمپ بنزین ها وارد هوا می شود که اجرای طرح کهاب در همین راستا تعریف شده است که باید هرچه زودتر اجرایی شود.'
طرح کهاب با هدف بازیافت بخار بنزین و کاهش آلودگی محیط زیستی، تبیین شده است.(ایرنا)
